Veel minder varkensboeren dan gedacht willen zich laten uitkopen door de overheid, blijkt uit onderzoek van EenVandaag en Investico.

Bovendien is er een fout gemaakt in de berekening, waardoor de stikstofbesparing bijna drie keer lager uitvalt.

Dat betekent een fikse tegenvaller voor de stikstofaanpak van het kabinet. Mogelijk lopen bouwprojecten opnieuw vertraging op.

EenVandaag en Investico wijzen verder op de rol van Rabobank bij de totstandkoming van de uitkoopregeling. De bank stelde bijna alle voorwaarden op.

De uitkoopregeling voor varkensboeren dreigt uit te lopen op een grote tegenvaller voor het kabinet.

In juni maakte landbouwminister Carola Schouten bekend dat 407 varkenshouders meedoen aan de saneringsregeling om de stank en uitstoot van schadelijke stoffen terug te dringen, een stuk meer dan aanvankelijk gedacht.

Op aandringen van de Tweede Kamer hoogde het kabinet zelfs het budget op van 120 miljoen euro naar een half miljard euro om alle boeren uit te kunnen kopen die mee willen doen.

Lees meer: Zo werkt het als de staat boeren wil uitkopen – een gemiddeld varkensbedrijf kan ruim €700.000 opleveren

Drie maanden later ziet het plaatje er anders uit, blijkt uit onderzoek van EenVandaag en platform voor onderzoeksjournalistiek Investico. Minstens de helft van de boeren haakt waarschijnlijk af en zal niet tekenen.

Financieel gezien gaat het goed met de boeren, waardoor er minder noodzaak is om de stallen te sluiten. Bovendien zijn strengere milieuregels voor Brabantse boeren met twee jaar uitgesteld.

Stikstofaanpak van het kabinet

Het afhaken van de varkensboeren zou een klap betekenen voor de stikstofaanpak van het kabinet.

In mei 2019 zette de Raad van State een streep door het Programma Aanpak Stikstof (PAS), het systeem van vergunningen waarmee er toch gebouwd kon worden bij natuurgebieden. De PAS voldeed volgens de hoogste bestuursrechter niet aan Europese regelgeving. 

Tienduizenden bouwprojecten kwamen in een klap op losse schroeven te staan.

Het kabinet zoekt sindsdien naar oplossingen om de stikstofuitstoot te verlagen om zo dit jaar toch te kunnen bouwen. Op de planning staan onder meer de bouw van 75.000 nieuwe woningen en de aanleg van zeven snelwegen.

Foutje in de berekening

Een van de maatregelen is het verkleinen van de varkensstapel. De landbouw is namelijk de grootste uitstoter van stikstofoxiden. Door boeren nabij natuurgebieden te verleiden te stoppen, wordt de benodigde stikstofruimte gecreëerd voor bouwprojecten.

De uitkoopregeling was aanvankelijk overtekend, maar blijkt nu dus minder populair dan gedacht. Bovendien heeft het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) een foutje gemaakt in de berekening, schrijven EenVandaag en Investico.

Het PBL baseerde zich op een rekenmodel van het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM). Daarin is ervan uitgegaan dat alleen varkenshouders meedoen aan de regeling die dicht bij beschermde natuurgebieden zijn gevestigd. Zij zorgen voor de grootste stikstofschade.

Maar in de praktijk doen boeren uit alle regio's mee, ook varkenshouders die relatief weinig stikstof uitstoten. Daardoor valt de stikstofbesparing bijna drie keer lager uit dan in eerste instantie was berekend. Bouwprojecten dreigen daardoor opnieuw vertraging op te lopen.

Jonge bedrijven voorgetrokken

En dat is niet het enige probleem met de uitkoopregeling. In de huidige opzet is het vooral voor boeren met relatief nieuwe stallen financieel aantrekkelijk om mee te doen.

Volgens EenVandaag en Investico komt dat goed uit voor Rabobank: boeren met nieuwe stallen hebben vaak een grotere schuld bij de bank dan boeren met oudere stallen.

Toeval of niet, Rabobank had een forse vinger in de pap bij het opstellen van de voorwaarden. De uitkoopregeling stamt oorspronkelijk uit 2015. Toenmalig minister Uri Rosenthal wilde zo kwakkelende varkensboeren de mogelijkheid geven om te stoppen. De sector stond er op dat moment slecht voor.

Rabobank was nauw betrokken bij het vormgeven van de subsidieregeling en zette het grootste deel van de voorwaarden op papier. Verreweg de meeste daarvan zijn een-op-een overgenomen door de minister.

Rabobank ontkent financieel voordeel

In de jaren daarna is het doel van de uitkoopregeling veranderd: van een economische maatregel naar een manier om het milieu te ontlasten. De subsidiepot is bovendien vergroot tot een half miljard euro, maar de voorwaarden zijn ongewijzigd gebleven.

Dat speelt Rabobank in de kaart. Volgens berekeningen van Investico vloeit 40 procent van de uitkoopsom rechtstreeks naar de bank door boeren die hun leningen aflossen. Rabo is van oudsher een belangrijke financier van de agrarische sector.

Rabobank ontkent tegenover Investico financieel voordeel uit de regeling te halen. De bank loopt naar eigen zeggen inkomsten mis, omdat varkenshouders hun schulden aflossen. Daardoor krimpt de totale portefeuille van de bank in de varkenssector, die nu juist weer lekker draait.

Lees meer over impact van de stikstofcrisis op boerenbedrijven: