- De oorlog in Oekraine zorgt ervoor dat het Kremlin zijn grip verliest op de Kaukasus.
- De machtsverhoudingen in de regio veranderen onder andere door toenadering tot Brussel, Ankara en Jerusalem.
- Dat gaat gepaard met kansen, maar ook grote risico’s en uitdagingen.
- Lees ook: Kremlin verhult zwakke staat Russische economie met ‘verzameling leugens’, zegt Amerikaans-Russische econoom
ANALYSE – De oorlog in Oekraïne legt de fragiele status van regionale supermacht Rusland bloot.
De Russische economie zou wankelen als gevolg van de westerse sancties, het teruglopen van de inkomsten uit de export van energie en het oplopen van de defensieuitgaven. Moskou wordt ook steeds afhankelijker van Beijing, zo erg zelfs dat sommige experts al spreken van een toekomstige ‘vazalstaat‘.
Met deze schijnbaar krimpende rol van Moskou op het wereldtoneel, komen nieuwe gevaren. Want hierdoor slinkt de invloed van Rusland op voormalige Sovjet-satellietstaten. Hoewel dat aan de ene kant klinkt als een bemoedigende ontwikkeling, met meer autonomie voor deze landen, gaat dit gepaard met grote risico’s en kansen voor de regio.
Situatie tussen Armenië en Azerbeidzjan kan ontploffen
Zo lijkt de tanende invloed van Moskou ervoor te zorgen dat het conflict tussen Armenië en Azerbeidzjan weer oplaait. Vorige week kwamen zeven soldaten om bij een vuurgevecht rond de betwiste Nagorno-Karabach-regio.
De twee landen vechten af en aan al 35 jaar om controle over dit gebied dat internationaal erkend wordt als deel van Azerbeidzjan, maar waar de bevolking voor een groot deel bestaat uit etnische Armeense burgers. In september vorig jaar kwamen er ook al honderd soldaten van beide landen om bij een grensconflict.
Deze incidenten tonen aan hoe broos het in 2020 door Rusland bemiddelde akkoord tussen Armenië en Azerbeidzjan is geworden.
Hoewel Rusland wapens verkoopt aan beide voormalige Sovjet-staten, heeft het via de Organisatie voor het Verdrag inzake Collectieve Veiligheid (CTSO) een bondgenootschap met Armenië. Het Kremlin was daarom drie jaar geleden ideaal gesitueerd om in dit conflict te bemiddelen.
Het akkoord maakte een einde aan de zes weken durende oorlog tussen de twee landen, die het leven van duizenden burgers en soldaten kostte. Als onderdeel van dit akkoord stuurde Moskou een tweeduizend man sterke vredesmacht naar de regio. De voortslepende en slopende Russische oorlog in Oekraïne heeft de aandacht van het Kremlin echter naar het westen verlegd.
De Europese Unie roert zich in de Kaukasus
En dat komt met een prijs, zo bleek eind vorig jaar al tijdens de ontmoeting van CTSO-lidstaten in de Armeense hoofdstad Jerevan. Daar werd Poetin letterlijk op afstand gehouden en Ruslands rol in het bondgenootschap bekritiseerd. Met als gevolg dat het begint te rommelen in de Kaukasus - en dan met name in en tussen Georgië, Armenië en Azerbeidzjan.
Volgens Bob Deen, Oost-Europa-deskundige van Instituut Clingendael, is de Kaukasus het "volgende wespennest voor de EU" en de rest van de wereld. Want de tanende invloed van Rusland heeft voor een vacuüm gezorgd dat opgevuld wordt door andere internationale spelers.
Zo speelt de Europese Unie inmiddels ook een rol als bemiddelaar in het conflict tussen Armenië en Azeirbeidzjan. Op uitnodiging van die eerste stuurde het in februari civiele waarnemers om toezicht te houden op de fragiele vrede, een duidelijk teken dat de regering in Jerevan niet meer leunt op Moskou. Tot ongenoegen van het Kremlin.
Die nieuwe rol komt wel met risico's, schrijft Deen. "Vooral de etnisch Armeense bevolking van Nagorno-Karabach, een enclave binnen Azerbeidzjan, bevindt zich in een kwetsbare positie. Daar heeft de EU niet altijd genoeg oog voor. Ook Armenië zelf, dat traditioneel sterk afhankelijk van Rusland is voor zijn veiligheid, is kwetsbaar."
Ook al zijn de betrekkingen tussen Rusland en Armenië ernstig bekoeld, benadrukt Deen, zijn de historische banden diep. "Het Kremlin houdt Armenië in een houdgreep waar het zich maar moeilijk aan kan ontworstelen."
Het meest prangende beeld daarvan zagen we in januari, toen Russische vredessoldaten toekeken hoe Azerbeidjzaanse demonstranten (mogelijk in dienst van de overheid) de voedseltoevoer naar Armeense burgers in Nagorno-Karabach blokkeerden.
De angst bestaat dat Rusland de Europese toenadering kan gaan zien als een gevaar voor de eigen invloedsfeer, en het conflict in Oekraïne escaleert op een groter strijdtoneel. Want de landen in de Kaukasus, niet zo ver weg van Europa, werden in de afgelopen twintig jaar toch vooral beschouwd als belangrijke 'bufferlanden' tussen de EU en Rusland; en daarmee verboden terrein voor de EU en de NAVO.
Dat was een ongemakkelijk compromis voor de veiligheid van het continent, zoals de Italiaanse geopolitieke expert Nathalie Tocci het in Foreign Policy omschrijft, dat uiteindelijk een oorlog in Oekraïne niet heeft kunnen voorkomen. Maar tegelijkertijd wel de ontwikkeling van "democratie, welvaart en veiligheid" in de Kaukasus belemmerde, concludeert Tocci.
Rol Turkije en Israel in Kaukasus baart Iran zorgen
In de regio schaart Turkije zich achter het Turks sprekende Azerbeidzjan en heeft het land ook nauwe banden ontwikkeld met Israël. In 2020 veroverde Bakoe Armeens grondgebied met behulp van Israelische en Turkse wapens. Economisch en financieel zijn Azerbeidzjan en Turkije de afgelopen jaren steeds meer verstrengeld geraakt.
Datzelfde geldt voor Israël. Bakoe levert 30 procent van de olie die Israël importeert. Ook werken de twee landen samen op veiligheidsgebied. Zo zou het Israelische leger gebruik mogen maken van Azerbeidzjaanse militaire bases, meldt The Times of Israel. Bijvoorbeeld om spionagevluchten boven buurland Iran uit te voeren, of voor andere activiteiten van de Israelische inlichtingendiensten met betrekking tot Iran.
Teheran kijkt dan ook met argusogen naar Azerbeidzjan. En de spanningen tussen de twee landen lijken steeds hoger op te lopen, meldt Middle East Eye (MEE). Zo werd in januari de Azerbeidzjaanse ambassade in Iran aangevallen, mislukte in maart een moordpoging op een Iran-kritisch Azerbeidzjaans parlementslid en geeft Teheran Bakoe de schuld van een terreuraanslag op een moskee in Shiraz. Een oorlog tussen de twee landen is niet meer ondenkbaar, schrijft MEE-columnist Fardin Eftekhari.
EU moet voorzichtig zijn met toenadering Tbilisi
De toenadering van Georgië tot de Europese Unie zorgt ook voor een veranderende geopolitieke situatie in de Kaukasus. Vorig jaar maart vroeg Georgië om versneld toegelaten te worden tot de EU. Daarvoor moet het land wel eerst forse hervormingen doorvoeren, onder andere op het gebied van justitie, de rechtsstaat en mensenrechten.
Frustratie over de trage vorderingen door de regering in Tbilisi en de behandeling van een wet die hulporganisaties die buitenlands geld ontvangen bestempelt als 'buitenlandse agenten' brachten dit voorjaar duizenden burgers de straat op. Rusland introduceerde in 2012 een soortgelijke wet, die erg handig bleek bij het monddood maken van de oppositie.
Deze onvrede en frustratie kunnen de ontluikende Europese liefde tussen Brussel en Tbilisi in gevaar brengen, schrijft Oost-Europa-deskundige Deen: "De door de EU gevraagde hervormingen stagneren en opgekropte frustratie onder de bevolking leidde onlangs tot grote straatprotesten. De EU moet zich nu streng maar rechtvaardig blijven opstellen en zich niet laten manipuleren door binnenlandse politieke spelletjes."
Het bouwen van intensievere relaties met Georgië, Armenië en Azerbeidzjan kan niet zonder dat de EU een langetermijnvisie voor de gehele Kaukasus ontwikkelt, benadrukt Deen dan ook in zijn analyse. "Daarin moet de Europese Unie alle belangen rond veiligheid, economie en het geopolitieke krachtenveld zorgvuldig afwegen."
In het rapport dat Deen hierover schreef voor Clingendael, concludeert hij dat de Europese toenadering van de Kaukasus komt met grote verantwoordelijkheden. Om niet meegetrokken te worden in interne politiek, toezicht te houden op democratische hervormingen en naleving van vredesakkoorden, alsook bereid te zijn om landen te steunen in het geval van Russische druk.
