• Cognitieve vooroordelen kunnen meespelen wanneer je hersenen bestaande kennis gebruiken om snel beslissingen te nemen.
  • In sommige gevallen kan cognitieve vertekening ertoe leiden dat je snel een oordeel velt zonder eerst goed na te denken.
  • Je kunt cognitieve vooringenomenheid overwinnen door je eerste reactie in twijfel te trekken en tijd te nemen voor zelfreflectie.
  • Lees ook: 7 op wetenschap gebaseerde tips om van slechte gewoontes af te komen

Niemand redeneert altijd 100 procent logisch. Als je bijvoorbeeld eten bestelt bij je favoriete restaurant, analyseer je waarschijnlijk niet de voor- en nadelen van elk afzonderlijk item op het menu. In plaats daarvan bestel je wellicht hetzelfde broodje dat je al duizend keer eerder hebt gegeten, omdat je weet dat het goed smaakt.

Deze manier van oordelen staat bekend als de ‘vertrouwdheidsbias’. Het is een van vele cognitieve vooroordelen, ofwel onbewuste mentale snelkoppelingen die helpen bij het nemen van beslissingen.

Deze vooroordelen kunnen je helpen efficiënter te denken, zegt gezondheidspsycholoog en auteur Jodie Eckleberry-Hunt. En iedereen heeft ze.

Hoewel cognitieve vooroordelen enerzijds mentale energie en tijd kunnen besparen, kunnen ze in sommige gevallen leiden tot verkeerde beslissingen. Hier volgt een overzicht van enkele veelvoorkomende vooroordelen om op te letten, waar ze vandaan komen en hoe je ermee om kunt gaan.

Voorbeelden van cognitieve vooroordelen

Er zijn meer dan honderd soorten cognitieve vooringenomenheid, ruwweg onder te verdelen in drie categorieën:

1. Selectievooroordelen

Deze vorm van vooringenomenheid is bepalend voor welk soort informatie je gebruikt om een beslissing te nemen. 

Enkele voorbeelden: 

Anker effect (anchoring effect)

  • Definitie: de neiging om het eerste stukje informatie dat je tegenkomt als het belangrijkste te beschouwen bij het nemen van beslissingen.
  • Voorbeeld: in de eerste vacature die je hebt gezien werd een uurloon van 21 euro geboden, dus je gaat ervan uit dat dit het standaardtarief is voor de functie - terwijl het loon in werkelijkheid ondermaats is. 

Bevestigingsvooroordeel (Confirmation bias)

  • Definitie: de neiging om meer waarde te hechten aan informatie die overeenkomt met je overtuigingen, terwijl je informatie negeert die je mening ter discussie stelt.
  • Voorbeeld: je leest alleen nieuwsartikelen over je favoriete politicus die hem of haar in een positief daglicht plaatsen.

Negativiteitsbias (negativity bias)

  • Definitie: de neiging om negatieve informatie als belangrijker of relevanter te beschouwen dan positieve informatie.
  • Voorbeeld: Veel mensen prijzen een schilderij dat je hebt gemaakt, maar een vreemde zegt dat het lelijk is. Je concludeert dat je hebt gefaald als kunstenaar.

2. Procesvooroordelen

Deze vorm van vooringenomenheid bepaalt hoe je informatie tot je beschikking interpreteert.

Enkele voorbeelden: 

Clustering illusie (clustering illusion)

  • Definitie: wanneer je het belang overschat van toevallige patronen in anderszins willekeurige gegevens.
  • Voorbeeld: de laatste twee loterijtrekkingen eindigden door statistisch toeval met nummer 19. Dit overtuigt je ervan dat de volgende trekking ook met 19 zal eindigen.

Framing effect (framing effect)

  • Definitie: wanneer je informatie anders inschat op basis van hoe iets wordt gepresenteerd.
  • Voorbeeld: je denkt dat je meer kans hebt om een spel te winnen als je hoort dat de winkans 50 procent is, vergeleken met de mededeling dat de kans om te verliezen 30 procent is. Ook al betekent dat laatste dat je 70 procent kans hebt om te winnen.

Wijsheid achteraf (hindsight bias)

  • Definitie: de neiging om te denken dat een onvoorziene gebeurtenis voorspelbaarder was dan in werkelijkheid het geval is, omdat je kunt terugkijken en alles kunt zien wat eraan voorafging.
  • Voorbeeld: Je denkt dat je had moeten weten dat je partner je bedroog, ook al had je op dat moment logische verklaringen voor zijn of haar afwezigheid. 

3. Sociale vooroordelen

Sociale vooroordelen hebben ook invloed op hoe je informatie interpreteert, maar ze hangen meer af van je relatie met bepaalde mensen of instellingen dan van je denkpatronen.

Enkele voorbeelden:

Halo effect (halo effect)

  • Definitie: de neiging om automatisch uitspraken te accepteren van mensen die je graag mag of bewondert.
  • Voorbeeld: je raakt tijdens een reis verdwaald en een charmante winkelier raadt een kortere weg terug naar je hotel aan. Het komt niet bij je op dat zo'n aardig persoon misschien een slecht richtingsgevoel heeft.

Groepsdenken (group think)

  • Definitie: de neiging om de keuze die de meerderheid van een groep heeft gemaakt te steunen om consensus te bereiken.
  • Voorbeeld: je weet dat spinnen acht poten hebben, maar alle anderen in je triviant-team houden vol dat ze er twaalf hebben. Je twijfelt genoeg aan jezelf om in te stemmen met het foute antwoord van de groep.

Stereotypen

  • Definitie: wanneer je ervan uitgaat dat iemand bepaalde eigenschappen heeft omdat hij of zij tot een bepaalde groep behoort.
  • Voorbeeld: je bent geschokt te horen dat je ultramannelijke vriend Brad dol is op de kleur violet — hoewel geslacht natuurlijk niet je favoriete kleur bepaalt.

Oorzaken van vooroordelen

Je hersenen hebben twee methodes om informatie te verwerken om de juiste beslissing te nemen.

  • Type 1: deze methode maakt snelle verbindingen tussen je huidige situatie en bestaande informatievoorraden. Ze draagt bij aan ongeveer 95 procent van je denkprocessen. 
  • Type 2: deze methode is langzamer en analytischer: je beredeneert problemen in plaats van overhaaste conclusies te trekken. Hiermee controleer je in feite nogmaals of het antwoord dat je in het type 1-proces hebt gekregen, juist is.

Cognitieve vooroordelen komen meestal naar voren tijdens type 1-verwerking. Ze blijven bestaan als je ze er niet uithaalt met je type 2-verwerking.

Over het algemeen speelt vooringenomenheid vaak een rol wanneer je beslissingen moet nemen die worden gekenmerkt door:

  • Onbekendheid: je beschikt over beperkte informatie.
  • Onzekerheid: je weet niet wat de uitkomst is.
  • Emotionele beladenheid: er zijn sterke gevoelens bij betrokken.
  • Complexiteit: het resultaat hangt van van veel variabelen.
  • Haast: je hebt weinig tijd om te handelen.

Wanneer je dit soort beslissingen moet nemen, vertrouwen je hersenen vaak op informatie uit het verleden en ervaringen om de nieuwe informatie in te passen in je bestaande kenniscategorieën, zegt Lauren Kerwin, een klinisch psycholoog.

Je hersenen werken op deze manier omdat ze beperkte tijd en energie hebben. Realistisch gezien hoef je een object met vier poten niet elke keer dat je gaat zitten te testen om er zeker van te zijn dat het een stoel is. Je bewaart die mentale check voor meer uitdagende problemen, zoals beslissen welk televisieprogramma je straks wilt zien.

Hoe cognitieve vooroordelen je leven beïnvloeden

Hoewel cognitieve vooroordelen het besluitvormingsproces kunnen versnellen, hebben ze een keerzijde. "Cognitieve vooroordelen zijn vaak onnauwkeurig en sturen ons niet altijd naar de beste reactie of beslissing", zegt Kerwin.

Als je bijvoorbeeld vaak negativiteitsbias ervaart, heb je misschien een algeheel sombere kijk op het leven — en er zijn aanwijzingen dat dit verband houdt met depressie.

Cognitieve vooringenomenheid komt vaak voor bij personeelsbeleid. Bij sollicitatiegesprekken worden regelmatig geschikte kandidaten afgewezen op basis van irrelevante factoren als lichaamsgewicht of haarstijl. 

Deze onbewuste vooroordelen zijn overigens niet voorbehouden aan mensen: wervingsprogramma's op basis van kunstmatige intelligentie (AI) gebruiken gegevens over beslissingen van menselijke managers, inclusief de vooroordelen die met die beslissingen gepaard gaan.

Dit gebeurde in 2015, toen een AI-recruiter bij Amazon werd betrapt op discriminatie van vrouwelijke sollicitanten.

Hoe je vooringenomenheid kunt bestrijden

Cognitieve vooroordelen treden automatisch op. Het kan enige tijd en moeite kosten om die denkpatronen te doorbreken.

Hieronder geven professionals in de mentale gezondheidszorg enkele tips om minder bevooroordeeld denken te bevorderen.

Neem gas terug

  • Aanpak: "Nadat je een beslissing hebt genomen, analyseer je hoe je tot die beslissing bent gekomen. Kijk of je de eerste gedachte kunt identificeren die opkwam nadat je op het probleem stuitte. Zodra je de eerste gedachte hebt geïdentificeerd, houd je deze kritisch tegen het licht om te zien waarom deze in je opkwam," zegt Jackie Darby, klinisch psycholoog bij The Unconscious Shift.
  • Voorbeeld: stel dat iemand je uitnodigt voor een date en je gaat er automatisch vanuit dat er een grap met je wordt uitgehaald. Voordat je hem of haar ervan beschuldigt je voor de gek te houden, moet je jezelf afvragen waarom je denkt dat de uitnodiging niet oprecht is. Heb je daar enig bewijs voor? Of laat je afwijzingen uit het verleden en een laag zelfvertrouwen je oordeel vertroebelen?

Trek reflexmatige reacties in twijfel

  • Aanpak: als je de neiging hebt om zwart-wit te denken en of-of-conclusies te trekken, overweeg dan het grijze gebied ertussenin, zegt executive coach en psycholoog Perpetua Neo.
  • Voorbeeld: stel dat er een barst in het scherm van je telefoon komt. Vooringenomenheid kan je ertoe verleiden om de hele telefoon weg te gooien, maar het is waarschijnlijk slechter om geen telefoon te hebben dan een licht gedeukte telefoon. Je kunt tijd en geld besparen door het scherm te laten repareren.

Verbreed je horizon

  • Aanpak: vooroordelen manifesteren zich vaak wanneer je over beperkte informatie beschikt. Nieuwe perspectieven en ervaringen kunnen helpen om je vooroordelen ter discussie te stellen, zegt Eckleberry-Hunt.
  • Voorbeeld: je aarzelt om lid te worden van een boekenclub in de plaatselijke bibliotheek omdat de leden allemaal veel ouder of veel jonger zijn dan jij. Maar na de eerste paar ontmoetingen besef je: van welke generatie je ook bent, iedereen kan over bepaalde universele thema's meepraten.

Neem tijd voor zelfreflectie

  • Aanpak: Eckleberry-Hunt raadt aan jezelf af te vragen: "Waarom denk ik dit?" of "Waarom reageer ik zo?" Misschien ben je opgevoed met bepaalde vooroordelen, of komen ze voort uit ervaringen uit het verleden. Wat de bron ook is, uitzoeken waar bepaalde ideeën vandaan komen kan je helpen er anders over te denken.
  • Voorbeeld: je begint met een mindfulness-meditatie en houdt een dagboek bij om in contact te komen met je gedachten en emoties. Na verloop van tijd wordt het makkelijker om te herkennen wanneer druk ertoe leidt dat je overhaaste, bevooroordeelde oordelen velt. Je zorgt ervoor dat je regelmatig tijd neemt voor zelfreflectie, zodat je niet terugvalt op oude gewoontes.

Iedereen is vatbaar voor cognitieve vooringenomenheid. Vooringenomenheid kan je denken met name beïnvloeden als je onder druk staat of verward of emotioneel bent.

Bewustwording van veel voorkomende vooroordelen kan je helpen ze te herkennen, als vooroordelen veel invloed hebben op je beslissingen.

Geduld, ruimdenkendheid en zelfreflectie kunnen helpen om vooroordelen in je eigen leven ter discussie te stellen.

LEES OOK: Dit zijn 5 manieren om zelfbeheersing en wilskracht te trainen om belangrijke doelen te bereiken