• Het imago van AstraZeneca is zwaar beschadigd door alle negatieve verhalen en leveringsproblemen.
  • Het coronavaccin wordt in Europa nauwelijks nog gebruikt.
  • Ook in Afrika, waar veel van AstraZeneca werd verwacht, kan het vaccin geen potten breken.

Adam John Ritchie houdt zich als onderzoeksleider aan het Jenner Institute van de Universiteit van Oxford al jaren bezig met het ontwikkelen van goedkope vaccins. En toen kwam corona.

Richie en zijn team gingen samenwerken met de Zweedse farmaceut AstraZeneca om zo snel mogelijk een coronavaccin te ontwikkelen. Anderhalf jaar later zegt de wetenschapper tegen het Amerikaanse nieuwsblad Politico dat hij helemaal kapot is.

Zijn vaccin is weliswaar goedgekeurd in de EU, maar wordt algemeen gezien als tweederangs. In de VS is AstraZeneca zelfs nog altijd niet toegelaten en berichten over bloedpropjes en andere bijwerkingen zorgen ervoor dat het vaccin meel minder wordt ingezet dan de bedoeling was. In Nederland is het vanaf april alleen nog toegediend aan mensen tussen de 60 en 64 jaar. De mislukking is onafwendbaar en dat is vooral slecht nieuws voor ontwikkelingslanden in Afrika.

Terwijl de meeste Europese landen vooral gebruik maken van de mRNA-vaccins van Moderna en BioNtech/Pfizer is de situatie voor zwakkere Afrikaanse landen een stuk gecompliceerder. Veel landen blijven met overtollige AstraZeneca-doses zitten. Volgens Ritchie ligt de schuld daarvoor niet alleen bij het Zweedse farmaconcern: „De verspreiding van nepnieuws, ook door politici, heeft overal ter wereld geleid tot meer terughoudendheid met vaccins.“

Zuid-Afrika heeft al zijn AstraZeneca-vaccins verkocht aan andere Afrikaanse landen

De sterren stonden al vanaf het begin slecht voor het vaccin. De onderzoeksgegevens werden in twijfel getrokken, omdat er te weinig ouderen deelnamen aan de klinische studie. En toen kwam de ramp met de leveringen in de EU. Er waren eind juni 300 miljoen doses besteld, maar in het eerste kwartaal werden maar 30 miljoen van de 120 miljoen bestelde vaccins worden geleverd aan de 27 lidstaten van de EU. Een Belgische rechter heeft na een klacht van de Europese Commissie besloten dat AstraZeneca voor eind september nog minstens 50 miljoen doses moet leveren.

Maar of die vaccins nog daadwerkelijk gebruikt zullen worden is maar zeer de vraag, want hoewel het Europees Geneesmiddelenbureau (EMA) opheldering heeft gegeven over de zeer beperkte risico’s zetten veel landen het vaccin niet (meer) in. Ook mensen die AstraZeneca hebben gekregen bij de eerste injectie, krijgen bij de tweede prik een mRNA-vaccin, zoals ook het geval was bij de Duitse bondskanselier Angela Merkel.

En hoewel AstraZeneca in het gevecht tegen de Delta-variant een vergelijkbare effectiviteit lijkt te hebben als de vaccins van BioNtech/Pfizer en Moderna, blijkt uit onderzoek dat het vaccin minder goed bestand is tegen de beta-variant uit Zuid-Afrika. In reactie daarop heeft Zuid-Afrika al zijn AstraZeneca-vaccins verkocht aan andere Afrikaanse landen.

Overtollige doses belanden in Duitsland en Nederland in de prullenbak

Door de ongelijkmatige verdeling van vaccins ontstaat een tweedeling in de wereld. Zo worden in Duitsland en verschillende andere Europese landen nauwelijks nog eerste prikken gezet, terwijl er nog wel volop geleverd wordt. Het probleem is dat overtollige doses in de prullenbak belanden, terwijl ze elders dringend nodig zijn. Dat betreft nu in elk geval direct tienduizenden AstraZeneca-vaccins die slechts tot eind juli houdbaar zijn.

Duitsland heeft tot nu toe nog geen overtollige vaccins aan andere landen geleverd, terwijl er voor het eind van het jaar wel 30 miljoen doses AstraZeneca en Janssen "gratis moeten worden verdeeld over derde landen, vooral ontwikkelingslanden". Daarbij compliceren de contracten met de leveranciers de situatie. Voor het doorsluizen naar elders is toestemming nodig van de fabrikant.

Maar hoe dan ook is het imago van AstraZeneca en zijn vaccin al langere tijd fors beschadigd. En daar heeft het bedrijf zelf ook aan bijgedragen. De slechte communicatie naar buiten toe en de vertraagde leveringen hebben mensenlevens gekost. Maar aan de andere kant lieten veel EU-landen zich ook leiden door angst en namen ze beslissingen op basis van emoties in plaats van op basis van wetenschappelijke gegevens.

Er komen veel minder doses aan in Afrika dan afgesproken

In Afrikaanse landen wordt de situatie nijpend. Het Serum Instituut in India zou volgens plannen van het Covax-initiatief een groot deel van de AstraZeneca-vaccins gaan produceren voor ontwikkelingslanden. Maar de fabriek blokkeert de export, omdat de meeste doses nodig zijn in India zelf. En AstraZeneca zelf kan niet voldoende produceren om aan alle leveringscontracten te voldoen.

Negatieve verhalen in de media ondergraven het vertrouwen onder de bevolking alleen nog maar verder. Dat leidt ertoe dat veel mensen in Afrikaanse landen zich uit angst voor eventuele bijwerkingen niet meer willen laten vaccineren. In Oeganda zijn van de bijna 1 miljoen doses die in maart en april zijn geleverd slechts 230.000 prikken gezet, berichtte Politico. Dat kwam ook door het lage aantal besmettingen. In juni is het aantal gevallen sterk gestegen en zijn er wel meer mensen die zich willen laten vaccineren. Maar door leveringsproblemen is er toch weer een vaccintekort ontstaan.

Dat probleem treedt in vrijwel heel Afrika op. Alleen in Marokko en de eilandstaten Kaapverdië, Mauritius en de Seychellen is meer dan 20 procent van de bevolking minstens een keer gevaccineerd. Slechts een procent van het continent is volledig ingeënt. Van de via Covax beloofde vaccins was eind juni nog maar 40 procent van het afgesproken aantal aangekomen.

Ritchie en zijn team zijn bezig met een verbeterde versie van het vaccin, die ook een goede bescherming zou moeten bieden tegen nieuwe virusvarianten. Maar de imagoschade is al enorm. De onderzoeker stelt zich ook een andere belangrijke vraag. "Wat me bang maakt is keer op keer al die kritiek op het enige vaccin zonder winstoogmerk", zegt hij tegen Politico. "Wie anders zal zich dan inzetten voor de ontwikkeling van een goedkoop vaccin?“

Lees hier meer nieuws over coronavaccins