Nederlandse overheidsorganisaties zijn bij het uitzetten van aanbestedingen weinig ambitieus op het gebied van maatschappelijk verantwoord ondernemen en duurzaamheid. Daardoor maken zij het zich onnodig moeilijk om wettelijk vastgelegde klimaat- en sociale doelen voor 2030 te halen.

Dat signaleert ondernemer René Meertens van adviesbureau Corus, dat bedrijven begeleidt bij inschrijvingen voor aanbestedingen, tegenover Business Insider.

Corus werd in 2005 opgericht en staat bedrijven met een sociale en duurzame inslag bij om aanbestedingen binnen te halen. Ieder jaar helpt het Groningse bureau ondernemingen en organisaties bij zo’n 100 tot 150 aanbestedingen.

Nederland moet zijn nationale CO2-uitstoot tegen het einde van dit decennium met minstens 55 procent verlagen ten opzichte van 1990, op basis van EU-wetgeving. Ook moet het dat jaar voldoen aan verscheidene doelen, opgesteld in de Sustainable Development Goals (SDG’s) van de Verenigde Naties. Zo moeten steden hun nadelige milieu-impact in 2030 gereduceerd hebben.

Aanbesteding gemeente of provincie belangrijk gereedschap voor halen CO2-doelen

Aanbestedingen vormen volgens Meertens een belangrijk gereedschap voor het zetten van groene stappen. Volgens de Rijksoverheid wordt er jaarlijks minstens 85 miljard euro aan uitgegeven. Toch ziet Meertens nog vaak dat duurzaamheidseisen bij tenders weinig ambitieus zijn of zelfs ontbreken.

Hij merkt dat het vooral verkeerd gaat op regionaal niveau; bij aanvragen van gemeenten, provincies, veiligheidsregio’s, woningcorporaties en scholen.

“Ze eisen dan bijvoorbeeld dat je een bepaalde certificering moet hebben, bijvoorbeeld een houtkeurmerk of een voor circulariteit”, zegt Meertens, “maar in de praktijk heeft iedereen dat soort certificaten op orde. Daarmee beweeg je bedrijven niet om te innoveren.”

Als voorbeeld noemt hij een aanbesteding van de gemeenten Asten, Deurne, Gemert-Bakel, Laarbeek en Someren uit 2021 voor een leverancier van leerlingenvervoer. In het document, in handen van Business Insider, stellen de gemeenten dat elektrisch vervoer de “hoogste waardering” krijgt bij de aanbesteding.

Toch, zo signaleert Meertens, is het allerminst een vereiste voor de leverancier. Die wordt verwacht te werken met auto’s die minimaal aan emissiestandaard Euro V voldoen, een standaard die in 2009 werd gelanceerd en niet meer de strengste eis weerspiegelt.

Bij vervanging moet de leverancier auto’s met Euro VI-kenmerk inkopen, een emissie-eis die sinds 2013 geldt maar nog steeds niet vereist dat de auto’s elektrisch zijn. De aanbesteding geldt tot uiterlijk 2028 – twee jaar voor 2030.

Soms ontbreekt het bij aanbestedingen compleet aan groene eisen, aldus Meertens. Als voorbeeld geeft hij een aanbesteding die gemeente Westerwolde in 2021 uitzette voor legionellabeheer, in handen van Business Insider. Hierin rept de gemeente niet over duurzaamheid of andere ESG-criteria, terwijl het om een tak van sport gaat waar in de regel veel chemicaliën worden gebruikt.

Groene bedrijven verliezen soms van 'grijze' concurrenten bij regionale aanbestedingen

Meertens merkt door dit soort vrijblijvendheid geregeld dat bedrijven met een groen idee het afleggen tegen ‘grijzere’ concurrenten. “Aanvragers beschrijven in algemene zin dat ze graag met duurzame ondernemers samenwerken, maar de selectie is uiteindelijk een wassen neus.”

Zonde, vindt hij. “Al die mondiaal vastgestelde SDG-doelen gaan al over zeven jaar in. Overheden moeten die uitvoeren, voor een belangrijk deel door hun aanbestedingstrajecten. Die trajecten duren vaak vier tot zes jaar, dus de tijd begint te dringen. Rijksministeries zijn op stoom, merk ik, maar kleinere overheidsorganen lopen sterk achter, terwijl daar juist de slagkracht ligt.”

Bovendien hebben gemeenten, waterschappen, provincies en het Rijk zichzelf al jaren geleden verplicht om vanaf 2015 volledig duurzaam in te kopen. Dat zij daar nog altijd niet in slagen, signaleerde hoogleraar Fredo Schotanus van de Universiteit Utrecht afgelopen jaar ook al tegenover Binnenlands Bestuur.

Wel wisten overheidsorganisaties de CO2-uitstoot bij hun inkoopbeleid in 2019 en 2020 met 6,8 megaton te verminderen, meldde het RIVM eerder deze maand.

Het Rijk publiceerde afgelopen jaar een leidraad, het zogeheten Manifest Maatschappelijk Verantwoord Opdrachtgeven en Inkopen (MVOI). Hierin stippelt de overheid een compleet plan van aanpak uit voor maatschappelijk verantwoord inkopen door overheidsorganisaties, met als doel “minder vrijblijvendheid”.

Lobbyclubs oefenen ook invloed uit

Ook de invloed van lobbyclubs helpt soms niet mee, volgens Meertens. In 2021 wilde de nationale politie voor maximaal zeven jaar brandstof voor zijn wagenpark inkopen. De politie was volgens hem geïnteresseerd om laadpalen op gerichte locaties geïnstalleerd te krijgen, namelijk op de parkeerterreinen van al zijn bureaus.

“Dat kan heel goed, maar de fossiele lobby wilde dat eruit hebben en het woord ‘locaties’ vervangen voor ‘aantal’. Er moest volgens de lobby een bepaald aantal laadpalen in de nabijheid van een politiebureau zijn, die bijvoorbeeld al elders in de stad elders stonden. Als dat was doorgevoerd in de aanbesteding, waren er veel minder laadpalen bijgekomen op politieterrein en zou de politie zijn wagenpark dus minder snel hebben kunnen elektrificeren.”

De politie dacht dat het niet zou lukken om op al zijn locaties laadpalen te krijgen, stelt Meertens. Het veiligheidsorgaan wilde volgens hem akkoord gaan met de aanpassing van de lobby, maar uiteindelijk is het woord ‘locaties’ toch in de aanbesteding terechtgekomen. Met dank aan de overredingskracht van Meertens en zijn klant, een aanbieder van elektrisch vervoer, aldus de ondernemer.

Toch wijdde de politie in het uiteindelijke aanbestedingsdocument, in handen van Business Insider, nog altijd maar weinig woorden aan duurzaamheid. Dat stoort Meertens. “Er staat geen enkele duurzaamheidsvisie in, of een plan om het wagenpark naar elektrisch over te laten gaan.”

'De markt is hier klaar voor'

Meertens maakt zich zorgen over de vraag of Nederland door zijn laissez faire-houding wel in staat zal zijn klimaat- en ESG-doelen te halen. “Ik ben bang dat er niets verandert, ook al zijn er zoveel middelen voorhanden en zit iedereen er met zijn neus bovenop. De verantwoordelijkheid lijkt door te worden geschoven naar de consument, omdat inkopers lijken te denken dat het bedrijfsleven hier nog niet klaar voor is. Dat is onzin: dit markt is hier klaar voor en volgt altíjd.”

De ondernemer voorziet een toename aan rechtszaken als Nederlandse overheidsorganisaties hun klimaatdoelen voor 2030 niet blijken te halen. Toch is het niet alleen maar onwil bij inkopers, denkt Meertens. “De prijs is vaak de reden dat overheidsorganisaties minder voortvarend te werk gaan met hun duurzaamheidseisen. Gemeenten hebben er het geld niet voor, hoor ik vaak. Hoe hoger ze inzetten op kwaliteit, des te hoger wordt de prijs, denken ze.”

Toch klopt die gedachtegang niet, weet Meertens of basis van zijn dagelijkse gesprekken bedrijven die hij begeleidt. “Klanten zeggen nooit: ik moet klimaatvriendelijke auto’s inzetten, dus ik verhoog de prijs. De meeste bedrijven willen simpelweg die opdrachten bemachtigen, velen zullen het zelfs bijna tegen kostprijs doen.”

Bij sommige gemeenten 'kan het beter', aldus VNG

De Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) laat in een schriftelijke reactie weten dat er met 342 gemeenten "genoeg" aanbestedingen zijn te vinden "waar het heel goed gaat" rondom het adopteren van de eerder genoemde MVOI-leidraad, "en ook aanbestedingen waar het beter kan".

De VNG signaleert wel een "opgaande lijn": "Steeds meer gemeenten kiezen voor het maken en uitvoeren van een steeds ambitieuzer MVOI-beleid, al dan niet met ondertekening van het Manifest MVOI. Ook bestuurlijk merken we dat het onderwerp steeds hoger op de agenda staat en zien we resultaten groeien bij bijvoorbeeld CO2-reductie en social return (on investment)."

De gemeente Asten reageert op de kritiek op de aanbesteding over het leerlingenvervoer uit 2021 dat uit "marktconsultatie" zou zijn gebleken dat "marktpartijen" het door de coronacrisis financieel uitdagend vonden om investeringen te doen, stelt de gemeente.

"De beschikbaarheid van elektrische voertuigen was niet dekkend vanwege lange levertijden in de productie", schrijft een woordvoerder. "Om de continuïteit van het leerlingenvervoer te borgen en toch zoveel mogelijk te verduurzamen, is de ambitie voor verduurzamen van het wagenpark meegenomen in de beoordeling." De aanbesteding heeft volgens de gemeente alsnog geleid tot 95 procent elektrische voertuigen.

Een woordvoerder van de politie laat aan Business Insider weten zich niet te "herkennen" in de lezing van Meertens over het politiebestel. "Onze werkprocessen en perspectieven bieden namelijk geen ruimte voor lobby." Ook wijst de politie erop wel een duurzaamheidsvisie te hebben. De politie stelt die niet in een aanbesteding te hoeven opnemen, "aangezien wij daarin op de markt onze behoefte uitvragen".

Het Interprovinciaal Overleg (IPO) en de gemeenten Westerwolde, Deurne, Gemert-Bakel, Laarbeek en Someren zijn tevens door Business Insider benaderd voor commentaar. Zij waren niet bereikbaar.

LEES OOK: De 20 grootste gemeenten leggen nog geen boetes op aan bedrijven met kantoren zonder minimaal energielabel C – wel eerste waarschuwingen