De politieke omwenteling in Oekraïne afgelopen weekend voedt de hoop op een meer Westerse koers. Maar alleen pijnlijke economische aanpassingen kunnen het land op termijn in stabieler vaarwater brengen.
De politieke omwentelingen gaan razendsnel in Oekraïne. Eind vorige week committeerden de Russisch gezinde president Viktor Janoekovitsj en de meer pro-Westerse oppositie zich aan een akkoord dat voorzag in nieuwe verkiezingen eind 2014 en een herziening van de grondwet.
Maar terwijl de Russische president Vladimir Poetin druk was met het afronden van de Olympische Spelen, verjoeg de oppositie zijn bondgenoot Janoekovitsj afgelopen weekend uit Kiev. Parlementsvoorzitter Aleksandr Toertsjinov nam diens taken tijdelijk over. Er werd een aanvang gemaakt met de vorming van een interim-regering. Nieuwe presidentsverkiezingen eind mei moeten de omwenteling compleet maken.
De eerste oproep van de nieuwe leiders maandag was een noodkreet om geld. De economie staat op instorten en de staat heeft dit jaar minimaal 25 miljard euro nodig om de situatie te stabiliseren.
Maar dat is slechts een begin. De huidige politieke crisis heeft duidelijke economische wortels, en het succes van een nieuw bewind zal dan ook afhangen van een grondige koerswijziging op dit vlak.
Oekrainë: vloek van goedkoop gas
Na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie had Oekraïne geen slechte uitgangspositie. Het land was in de communistische periode één van de belangrijkste leveranciers van graan, melk en groenten voor andere Sovjet-Republieken, het had een eigen staalindustrie en kon bogen op een relatief hoogopgeleide bevolking.
Grote strategische zwakte was (en is) de afhankelijkheid van gasimporten uit Rusland. Oekraïne kon ook na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie jarenlang genieten van relatief lage prijzen van geïmporteerd Russisch gas, wat consumenten voordeel bood en ook de zware industrie een voordeel gaf in de energiekosten.
Tegelijkertijd bleef Oekraïne hierdoor politiek chantabel. Om een meer onafhankelijke koers van Moskou te kunnen varen, zou het land de efficiëntie van zware industrieën moeten verbeteren, zodat ze ook bij hogere, marktconforme gasprijzen rendabel zouden zijn.
Verder zou het land alternatieven voor Russisch gas moeten ontwikkelen, zoals meer gebruik van eigen kolen. Daarnaast zou het andere bedrijfssectoren moeten stimuleren om de afhankelijkheid van staal bij de export te verminderen.
Staal-economie blijkt zeepbel
Van dit alles is weinig terecht gekomen. Tussen 2003 en 2008 profiteerde Oekraïne van een verviervoudiging van staalprijzen, waardoor staalexporten goed werden voor ruim 40 procent van de totale export. Prijzen van geïmporteerd gas bleven laag, waardoor efficiënt gebruik van energie niet bepaald werd gestimuleerd.
De grote ommekeer kwam in 2008 met de mondiale financiële crisis. De vraag naar staalproducten kreeg een forse tik en exportprijzen vielen fors terug. Vervolgens stuurde Rusland in 2009 aan op een herziening van de gascontracten, waarbij Oekraïne fors meer moest betalen.
De Oekraïnse staatsgasmaatschappij Naftogaz bleef echter indirect forse energiesubsidies verstrekken aan burgers, door gasprijzen voor consumenten laag te houden. Dat zette grote druk op de staatsfinanciën.
Hier komt bij dat Oekraïne de afgelopen jaren vasthield aan een koppeling van de eigen munt aan de Amerikaanse dollar. Bij teruglopende exportinkomsten, stijgende kosten voor gasimporten, royale gassubsidies voor burgers en een staatsapparaat dat geplaagd werd door hevige corruptie, leverde dit een explosieve cocktail op. Zie ook deze analyse uit 2012 van econoom Edward Hugh.
Valutacrisis
Het tekort op de lopende rekening liep op (duurdere import dan export), wat de buitenlandse valutareserves deed krimpen. Dat maakte het steeds lastiger om de koppeling van de eigen munt aan de dollar vast te houden. Want om de koers van de munt stabiel te houden, moest de centrale bank fors hryvna's aankopen, waardoor de centrale bank haar dollarvoorraad er in een hoog tempo doorheen joeg.
Bij een stagnerende economische groei, een oplopend begrotingstekort en steeds hogere binnenlandse rentes werd de situatie steeds nijpender.
(klik op grafiek voor uitvergroting: ontwikkeling economische groei)
Rusland versus Europese Unie
In de laatste twee maanden van vorig jaar had Oekraïne twee opties om iets te doen aan de economische problemen: een vrijhandelsakkoord met de Europese Unie en een aanbod van de Russische president Poetin om een korting te geven op het geïmporteerde gas en een lening van enkele miljarden dollars om de acute dollarschaarste te lenigen.
De pro-Russische president Janoekovitsj kapte de besprekingen met de Europese Unie af, wat het begin was van de politieke ontwikkelingen die afgelopen weekend tot zijn val leidden. Zie hier voor een overzicht.
Verloren decennia
Wat Oekraïne de afgelopen twee decennia heeft verspeeld, wordt duidelijk als je onderstaande grafiek bekijkt van het bruto binnenlands product per hoofd van de bevolking, gecorrigeerd voor koopkrachtverschillen. Hierbij wordt Polen vergeleken met Oekraïne.
(klik op grafiek voor uitvergroting)
In Polen is het bbp per hoofd van de bevolking pakweg verdrievoudigd sinds 1991, Oekraïne blijft daar ver bij achter. Het verschil in de welvaartsontwikkeling sinds de val van het communisme is enorm.
Pijnlijke ingrepen
Een nieuwe regering in Oekraïne die het land economisch zelfstandiger wil maken, ontkomt dus niet aan pijnlijke ingrepen.
Ingaan tegen de lokroep van goedkoper Russisch gas betekent in eerste instantie hogere binnenlandse gasprijzen accepteren. Sanering van de staatsfinanciën vraagt ook om versobering van salarissen en pensioenen van ambtenaren, stelde het Internationaal Monetair Fonds (IMF) afgelopen jaar al.
Een handelsdeal met de Europese Unie zou pas op de wat langere termijn lucht bieden in de vorm van alternatieve groeibronnen. De verguisde president Janoekivitsj mag aan de zijlijn staan, gemakkelijk krijgt diens opvolger het niet.
Lees ook:
Oekraïne: president Janoekovitsj weg, parlement grijpt de macht
Dit artikel is oorspronkelijk verschenen op z24.nl
