Veel leiders denken dat ze nauwelijks met ethiek te maken hebben. En dat goed voorbeeldgedrag betekent dat ze eerlijk en betrouwbaar zijn. Maar ethisch leiderschap gaat verder dan dat, zegt Edgar Karssing, hoogleraar filosofie, beroepsethiek en integriteitsmanagement aan Nyenrode Business Universiteit. “En ethiek is altijd aanwezig: zodra wat jij doet gevolgen heeft voor een ander, positief of negatief, speelt ethiek een rol.”
Ethiek gaat niet alleen over grote kwesties als fraude of corruptie. Juist in het dagelijks werk speelt het voortdurend een rol, bijvoorbeeld in hoe je met elkaar omgaat. Dat kan binnen organisaties soms wringen, zeker als verschillende kernwaarden met elkaar botsen. Bijvoorbeeld doordat iets op de korte termijn fijn is, maar op de lange termijn pijn doet. Of doordat wat goed is voor de organisatie minder leuk is voor de medewerkers. Ook kan het dat de menselijke maat op gespannen voet staat met efficiënt volgens de procedures werken.
Deugen en dienen
Ethisch leiderschap draait volgens Karssing om twee dingen: deugen en dienen. “Deugen betekent dat je zelf ethisch handelt. Daar denken managers vaak aan als ze het hebben over ethisch leiderschap. Maar er is ook nog zoiets als dienen. Dat betekent dat je medewerkers inspireert, ondersteunt, helpt, coacht, aanspreekt of ontslaat. Dat je ze sturing geeft.”
integriteitsmanagement aan Nyenrode Business Universiteit
De hoogleraar vergelijkt leidinggevenden met een tuinier. “Wat een tuinier niet doet, is aan planten trekken. Wat hij wél doet, is nadenken over de juiste voorwaarden voor groei: zonlicht, water, vruchtbare aarde, een beetje onkruid wieden”, legt hij uit. “Zo moet je als leider zorgen voor een omgeving waarin ethisch gedrag vanzelfsprekend wordt. Dat betekent niet alleen beleid ondersteunen, maar ook het goede voorbeeld geven, normen stellen én handhaven als het misgaat.”
Maak ethiek bespreekbaar
Hoe zorg je ervoor dat ethiek niet iets abstracts blijft, maar een vast onderdeel wordt van hoe je leidinggeeft? Het lastige van ethiek is dat er geen absolute waarheid of één juist antwoord is. Daarom is het belangrijk om samen expliciete afspraken te maken over hoe je met elkaar omgaat. Collega hoogleraar Andre Wierdsma noemt dat een tijdelijk werkbare overeenkomst. “Je hoeft het niet over alles eens te zijn, maar je moet wel samen kunnen werken”, zegt hij. “Het gaat erom dat je bespreekbaar maakt: wat vinden wij belangrijk, hoe willen we met elkaar omgaan? En dat je dat regelmatig evalueert.” Dat vraagt om bewust leiderschap, waarin je echt luistert naar je team en het gesprek over ethiek niet uit de weg gaat.
Bewust omgaan met ethiek levert ook iets op op de werkvloer. Uit onderzoek blijkt dat ethisch leiderschap leidt tot meer betrokkenheid, minder cynisme en een grotere psychologische veiligheid in teams. En precies dát is volgens Karssing het geheim van succesvolle organisaties: “Mensen moeten zich veilig voelen om hun mond open te doen, om kritische vragen te stellen. Pas dan kun je met elkaar leren, verbeteren en op lange termijn succesvol zijn.”
Ethisch leidinggeven in de praktijk
Wie ethiek echt wil integreren in zijn manier van leidinggeven, heeft meer nodig dan goede bedoelingen. Het vraagt om reflectie, oefening én een andere manier van kijken. “Het gaat er niet alleen om wat jij van jezelf vindt”, zegt Karssing, “maar ook om wat je medewerkers zien, ervaren en nodig hebben.”
Precies dat staat centraal in de programma’s van Nyenrode Business Universiteit. Daar leren (toekomstige) leiders niet alleen wat ethisch leiderschap inhoudt, maar vooral hoe ze het op een duurzame en praktische manier toepassen binnen hun team en organisatie.