Voor ruim acht ton werd ‘Saint Jerome’ van de oude Italiaanse meester Parmigianino in 2012 geveild. Nu blijkt het waarschijnlijk een vervalsing, meldt veilinghuis Sotheby’s in Amerikaanse media.
Eerder dit jaar bleek ook al een Frans Hals, die rond de tien miljoen euro kostte, een vervalsing. En over een boek met oude schetsen die door sommigen worden toegeschreven aan Vincent van Gogh bestaan grote twijfels.
Hoe weten vervalsers alle experts steeds om de tuin te leiden?
Zowel het schilderij van Parmigianino als van Frans Hals worden gelinkt aan de Franse kunstverzamelaar Giuliano Ruffini. Hij ‘ontdekte’ meerdere schilderijen van oude meesters.
Maar aan de echtheid van de doeken wordt getwijfeld, sinds in maart vorig jaar sterke aanwijzingen opdoken dat één van zijn ontdekkingen een vervalsing is. Het gaat om een Venus, dat door Ruffini is toegeschreven aan Lucas Cranach. Het doek werd in 2013 voor zeven miljoen euro verkocht.
Nederlandse topvervalser
Wie deze schilderijen heeft vervalst, is nog onbekend. Maar van eerdere vervalsers weten we wel hoe ze ongeveer te werk gaan. Bijvoorbeeld door de Nederlander Han van Meegeren, die in de eerste helft van de vorige eeuw miljoenen verdiende door meesterwerken te vervalsen. Ook Van Meegeren wist iedereen te neppen - van het Rotterdamse museum Boijmans van Beuningen tot Herman Göring, de tweede man van Hitler die in de Tweede Wereldoorlog door heel Europa kunstschatten roofde.
De bekendste vervalsing van Van Meegeren is ongetwijfeld 'De Emmaüsgangers', waarvan werd gezegd dat het van Johannes Vermeer was. Het doek werd 'ontdekt' op het moment dat Boijmans van Beuningen in een hevige strijd verwikkeld was met het Rijksmuseum en het Mauritshuis. Het Rotterdamse museum had één groot gemis: er hingen werken van Rembrandt en Frans Hals, maar níet van Johannes Vermeer. Die moest en zou er komen.
In 1937 krijgt het museum een bijzonder werk aangeboden: er is een onbekende Vermeer gevonden, nota bene eentje die wordt gezien als de ontbrekende schakel tussen verschillende werken van Vermeer. Het werk wordt gekocht voor een half miljoen gulden - destijds een bijzonder hoog bedrag - en wordt geprezen in de internationale pers. Boijmans van Beuningen heeft nu haar eigen 'Nachtwacht'.
Na de Tweede Wereldoorlog wordt Van Meegeren opgepakt, omdat hij kunst zou hebben doorverkocht aan de nazi's. Dan begint het balletje te rollen: Van Meegeren geeft toe dat hij de schilderijen heeft vervalst, want daar staat een fors lagere straf op dan collaboratie met de Duitsers.
Niemand gelooft Van Meegeren, maar de schilder besluit het te bewijzen: hij vervalst een nieuw schilderij. Toen pas werd de bekentenis van de vervalser geloofd.
Schilderij in de oven
De methode van Van Meegeren was zeer verfijnd. Hij kon schilderen in de stijl van Vermeer, maar dat was niet genoeg - het schilderij moest er ook oud uit zien. Hij wist aan afgekrabte doeken uit de zeventiende eeuw te komen, waar hij zijn vervalsingen op schilderde. Hij maakte zijn eigen verf met grondstoffen die ook in de tijd van Vermeer werden gebruikt en schilderde met soortgelijke penselen.
Ook dan was Van Meegeren er nog niet. Een belangrijke aanwijzing voor de ouderdom van een schilderij, is de verf. De olieverf doet er jaren over voordat die droog wordt; daardoor kan makkelijk getest worden of het schilderij niet nieuw is door een beetje alcohol over het doek te halen, schrijft kunsthistoricus Kathryn Johnson in haar boek Fakes and Forgeries.
Daar had Van Meegeren een bijzondere oplossing voor bedacht: hij mengde de verf met bakeliet, en stopte het schilderij vervolgens in een oven, die hij daar zelf speciaal voor had gebouwd. De verf hardde daardoor veel sneller. Vervolgens rolde hij lichtjes over de verf om de typische scheurtjes in de verf te laten ontstaan, en smeerde er vernis overheen. Hij deed er jaren over voordat hij de techniek onder de knie had.
Van Meegeren wist daarnaast zijn vervalsing overtuigend als echt schilderij te presenteren. Hij verzon een verhaal om het schilderij heen: dat de schilderijen niet helemaal op andere werken van Vermeer lijken, zou komen door dat het uit een andere periode kwam. Het zou in handen zijn geweest van een Italiaanse adellijke familie zijn die nu aan de grond zit, en het dus graag wilde verkopen.
Van Meegeren had bovendien een netwerk van betrouwbare tussenpersonen die het werk aan de man konden brengen. Hij maakte er handig gebruik van dat er in die tijd een jacht was op een nieuwe Vermeer, waardoor er wat minder kritisch naar de schilderijen werd gekeken.
Vervalsers maken fouten
Want de vervalsingen zijn niet perfect. De methode om het schilderij ouder te laten lijken door het in de oven te stoppen, geeft soms onnatuurlijke kraakjes. De schilderijen van Van Meegeren zijn op sommige plekken te warm geworden, en daar zijn een soort kratertjes te zien.
De vervalste Frans Hals werd op een andere manier ontdekt: er is een pigment gebruikt dat pas in de 20ste eeuw werd uitgevonden. Die ontdekking was geen sinecure: de bovenste verflaag was normaal, met pigmenten die wel uit de periode van Vermeer komen. Het bewuste pigment, phtaloblauw, werd in onderliggende lagen gevonden.
Ook kunnen er fouten zijn gemaakt in de voorstelling zelf. Zo werd er in november een schetsboek gepresenteerd dat van Vincent van Gogh zou zijn. De stijl is grofweg vergelijkbaar met die Van Gogh; er worden streepjes en puntjes gebruikt zoals ook de schilder dat deed.
Toch denken experts van het Van Gogh-museum dat het om een vervalsing gaat: de voorstellingen lijken niet. Een 'zelfportret' lijkt niet op de schilder - hij heeft veel grotere ogen en een andere mond dan in andere zelfportretten. Op een schets waarop Van Gogh de instelling waarin hij een tijd is opgenomen zou hebben weergegeven, ontbreekt een hele vleugel, terwijl Van Gogh in andere werken nooit zaken wegliet.
Ook in deze schetsen werd er een andere inkt gebruikt in andere schetsen van Van Gogh; hij gebruikte zwarte inkt, die naar verloop van tijd verkleurde tot bruin. In het schetsboek is bruine inkt gebruikt - volgens het Van Gogh-museum om de andere werken te imiteren.
'Beste vervalser ooit'
De vervalser die nu aan het werk is - en onder meer 'De onbekende man' van Frans Hals heeft vervalst - is volgens experts van een andere orde. De vervalsing van Frans Hals wordt door sommigen omschreven als "de beste ooit". Het schilderij werd onderzocht door deskundigen van het Mauritshuis, het Louvre, de Londense National Gallery en het Metropolitan in New York. Allemaal dachten ze dat het werk daadwerkelijk van Frans Hals was. Het portret van een onbekende man behoorde "onmiskenbaar tot de late periode van Hals", schreven experts van het Mauritshuis en het Louvre in een artikel.
De experts spreken nu met bewondering over de vervalser. Quentin Buvelot, hoofdconservator bij het Mauritshuis, had het bijvoorbeeld over een 'zeer getalenteerde vervalser'. "Bijzonder aan dit schilderij is dat het geen kopie of variant van een bekend schilderij van de kunstenaar is, maar dat het een in de geest van Hals bedacht portret is", vertelde Buvelot eerder tegen NRC Handelsblad. "En zo geraffineerd vervaardigd, dat veel kenners geloofden dat het door de kunstenaar zelf was uitgevoerd."
De kunstwereld vreest met grote vrezen dat er een meestervervalser aan het werk is, die meerdere stijlen in de vingers heeft, en waar alle experts intuinen. In Britse media werd eerder al gespeculeerd dat er liefst nog 25 werken vervalst zouden zijn.
Waarschijnlijk gaat het niet om één vervalser: er is zo veel kennis nodig om zulke overtuigende vervalsingen te maken van verschillende schilders, dat de fraudeur hoogstwaarschijnlijk hulp krijgt van mensen die weten waar ze het over hebben.
Jeroen Lesuis heeft aan dit artikel meegewerkt
