Toen ik Nick Clegg slechts een paar dagen voor het EU-referendum hoorde spreken op de Universiteit van Westminster, leverde hij één van de meest indrukwekkende anti-Brexit-speeches af.
Maar ondanks een vroeg en explosief steekspel met voormalig UKIP-leider Nigel Farage, speelde de voormalig vicepremier met een Nederlandse moeder een relatief kleine rol in de aanloop naar 23 juni.
Hij beperkte het campagne voeren grotendeels tot lokaal niveau, waarbij hij langs de deuren ging en folders uitdeelde in zijn Sheffield-district, terwijl hij de nationale schijnwerpers aan anderen liet, ondanks dat hij één van de meest begaafde en bekendste eurofielen is van de landelijke politiek.
“Mijn directe politieke geschiedenis was duidelijk”, zei de voormalig leider van de Liberal Democrats toen we woensdagochtend met hem spraken. “Ik was teruggetreden als partijleider en was uit mijn ambt gezet. Ik was niet op zoek naar een prominente rol en denk ook niet dat het juist zou zijn geweest mij een prominente rol te geven.”
“De timing was daarbij van doorslaggevend belang. Het referendum vond plaats vlak nadat mijn carrière in de regering en als politiek leider nogal abrupt ten einde was gekomen. Ik ga niet over de timing van dat soort zaken. Ik was niet in de sterkste positie om de barricade op te gaan. Ik deed wat mij gevraagd werd te doen, maar ging niet op zoek naar meer.”
Het opnieuw opbouwen van de Liberal Democrats na de ineenstorting van de partij
Clegg trad terug als leider in 2015 nadat hij zijn partij zag ineenstorten bij de verkiezingen.
De Lib Dems verloren 49 zetels, na als kleine regeringspartner in de coalitie van David Cameron te hebben opgetreden. Nu volgt het parlementslid uit Sheffield Hallam de pogingen van zijn opvolger Tim Farron om de partij nieuw leven in te blazen met ontevreden 'Remainers' als nieuwe levensader die zich verloren voelen in het politieke systeem waarbij de Conservatieve partij de Brexit moet afhandelen en de oppositie worstelt met het ontwikkelen van een visie op de Britse toekomst buiten de EU.
De parlementsleden van de partij hebben aangekondigd om tegen Theresa May te stemmen en artikel 50 te blokkeren tenzij ze een tweede referendum garandeert, dit keer over de voorwaarden van het Britse vertrek. We wierpen Clegg voor de voeten dat het dwarsbomen van het artikel 50-proces niet liberaal is en ook niet democratisch. Een beschuldiging die hij hoofdschuddend verwierp.
"Ik denk dat het uiterst democratisch is, omdat het het eerst referendum zou zijn die mensen de mogelijkheid geeft een oordeel te geven over wat een Brexit echt betekent. Ik denk dat het heel ondemocratisch is om aan te nemen dat mensen het onderhandelingsresultaat van de regering maar gewoon moeten accepteren, zeker omdat we daar nu nog helemaal niks van weten en de regering ook geen idee lijkt te hebben.
"Als de Brexiteers ook maar enige verduidelijking hadden gegeven over wat ze bedoelden met Brexit dan zou ik nog wel sympathie hebben gehad voor de opvatting dat ze niet alleen een mandaat hebben om ons uit de Europese Unie te leiden, maar ook een mandaat hoe dat te doen", voegt Clegg daar aan toe.
"Maar ze hebben opzettelijk en erg cynisch wat voor een omschrijving dan ook achtergehouden voor de Britten over wat het in de praktijk betekent. Ik wil het helemaal omdraaien. Ik denk dat het ondemocratisch is om het Britse volk geen stem te geven aan het eind van het proces, zoals ze wel hebben gehad aan het begin van het proces."
De regering van May blijft zich verheugen over de ruime voorsprong op Labour in de opinie-peilingen ondanks de afvallers in haar kabinet en de aanhoudende onzekerheid over haar plannen voor Brexit. Maar Clegg denkt dat ze in grote problemen gaan komen.
"Ik denk dat dit één van de meest onbeholpen regeringen ooit is", zegt Clegg.
"Theresa May vrij methodische manieren en gedrag geven de indruk dat de regering ergens wel weet wat het aan het doen is, maar ik denk dat ze helemaal in de war zijn. Het is één van de meest onbeholpen regeringen die ik ooit heb gezien."
"Ze praten met elkaar en met de media alsof het enige dat ze hoeven te doen het oplossen van de meningsverschillen aan de regeringstafel is, maar dat is alleen maar het allereerste kleine babystapje. Ze zullen snel moeten gaan onderhandelen met 27 andere landen en 27 andere parlementen die hun eigen behoeften en eigen doelen hebben.
"Er heerst op dit moment een uitzonderlijke vorm van verwaandheid in Westminster en Whitehall alsof alles wat nodig is vergelijkbaar is met het moment dat er witte rook komt uit het Vaticaan om de wereld de nieuwe paus te presenteren. Maar dit is veel complexer, het is een Rubrix-kubus van onderhandelingen met 27 andere landen en tot nu toe heb ik geen enkele aanwijzing gezien dat deze regering ook maar de flauwste notie heeft van hoe complex en pijnlijk de onderhandelingen kunnen worden."
"Het is uitermate beschamend om deze hansworst met die omgekeerde dweil op zijn hoofd als minister van Buitenlandse Zaken te hebben"
Hij heeft helemaal geen goed woord over voor minister Boris Johnson van Buitenlandse Zaken, die volgens hem de Britse naam beschadigt op het wereldpodium. De uitgesproken Brexiteer heeft al een aantal van zijn Europese collega's tegen zich in het harnas gejaagd sinds zijn aantreden niet in het minst vanwege zijn omstreden uitspraken over toetreding van Turkije tot de EU.
"Het is uitermate beschamend om deze hansworst met omgekeerde dweil op zijn hoofd als minister van Buitenlandse Zaken te hebben die denkt dat het oké is om het Britse volk eerst schrik aan te jagen met de bewering dat zich 80 miljoen Turken in Dover kunnen melden als we in de EU zouden blijven en daarna doodleuk naar Ankara vliegt om te vertellen dat Turken 'welkom zijn in de EU'. Ik heb nog nooit zo'n onbeschaamde opstelling met twee gezichten gezien.
"Ik denk dat dit het land geen dienst bewijst, omdat het mensen op z'n best amuseert en op z'n slechts compleet in verwarring laat over wat de bedoelingen van deze regering en ons land zijn. Het is alsof we een grote sprong in het donker hebben genomen en het olijke gezelschap - Gove, Farage, Johnson enzovoorts - dat het pleit heeft gewonnen, geen greintje verantwoordelijkheid neemt of de moeite neemt uit te leggen wat er nu verder gaat gebeuren."
Een van de belangrijkste kwesties van het EU-debat ging over immigratie.
De Brexiteers verklaarden dat het Verenigd Koninkrijk met de Brexit weer de controle over hun grenzen zouden terugkrijgen en dat ze het aantal migranten uit de andere lidstaten daarmee konden terugdringen. De premier zegde toe immigratiebeperking voorrang te zullen geven in de Brexitonderhandelingen, maar werd gewaarschuwd door mensen als Guy Verhofstadt dat een weigering om het vrije verkeer van personen ten koste zou gaan van de Britse toegang tot de de Europese markt.
Opmerkelijk genoeg gelooft Clegg niet dat de onderhandelingen staan of vallen met immigratie. Hij gelooft dat de kwestie van het vrije verkeer van personen veel flexibeler is dan Verhofstadt doet geloven.
"Het is gewoon niet waar dat het vrije verkeer van personen een soort Bijbels principe is. Dat is niet het geval. De doctrine van de vrije migratie heeft zich in de loop van de tijd ontwikkeld. Niet in de laatste plaats sinds de creatie van het EU-lidmaatschap. De bezorgdheid over immigratie wordt breed gedeeld door andere landen. Het zou heel naïef van Verhofstadt - of wie dan ook - zijn dat immigratie de Europeanen onberoerd laat. Omdat het gewoon niet waar is. Elke democraat, waar dan ook in Europa, moet erkennen dat de schaal waarop immigratie nu plaatsheeft veel kiezers zorgen baart."
"Als Theresa May slim zou zijn, wat ze dus niet is, dan zou ze de EU hierin halverwege tegemoet komen. Ik denk dat de breed gedeelde zorg binnen grote delen van de EU over immigratie van buiten de EU aansluit op de Britse zorg over de interne migratie binnen de EU. Ik denk dat je een deal kunt sluiten die beide kwesties aanpakt."
"Het grootste probleem is May's fatwa tegen de interne Europese markt en het Europees Hof van Justitie. Daarmee zit het Verenigd Koninkrijk tussen twee vuren. Je kunt niet onbepert toegang hebben tot de Europese markt zonder al die bureaucratische belemmeringen als je je niet aan de spelregels wenst te houden. Het is een markt met regels. En het is heel eenvoudig - hou je aan de regels of niet."
"Het is verbijsterend. Iedereen snapt dat je niet een golfclub binnen kunt lopen en van alle clubvoordelen kunt genieten zonder je lidmaatschap te betalen en je aan de regels van de club te houden. Je kunt niet gratis lunchen in de club zonder je aan de regels te houden. Hetzelfde geldt voor de EU. Boris Johnson zegt wel heel vrolijk dat we gratis cake kunnen eten, maar dat kunnen we natuurlijk helemaal niet."
Samenwerken met oud-premier David Cameron
Het Cleggs oud-collega David Cameron die besloot om een referendum over het Britse EU-lidmaatschap te houden.
En dat was een misrekening van Shakespeariaanse proporties die niet alleen voor politieke aardverschuiving in het VK leidde, maar ook tot zijn aftreden als premier en leider van de Tories.
"Zijn nalatenschap zal uitsluitend beoordeeld worden aan de hand van die spectaculaire misrekening: het houden van een referendum om de verdeeldheid binnen zijn eigen partij te bezweren. ...het is spijtig voor hem," aldus Clegg.
Toch geeft hij toe dat hij zijn oud-collega nog steeds sterk bewondert: "Hij was echt een goede coalitiepremier."
"Voor de conservatieven was hij wel een waardeloze premier. Zelfs voor het referendum slaagden hij en Osborne er niet in wat dan ook goed van de grond te krijgen. Toen ze op zichzelf waren aangewezen en zich niet meer beperkt wisten door de coalitie, maakten ze er een potje van. Op het moment dat ze de prijs, waar ze zo hard voor gewerkt hadden, in handen hadden, bleken ze incompetent."
"Maar als coalitiepremier, wat - net als coalitie-vicepremier - erg moeilijk is, was hij echt goed. Hij was soepel, flexibel en sterk in het vinden van compromissen."
"Wat ik altijd zo tragisch aan zijn positie vond, is dat hij nooit aan zijn eigen mensen en aan de blaffende meute van de Daily Mail kon toegeven dat hij zijn baan eigenlijk heel leuk vond. Het delen van macht was voor zijn achterban een gruwel. Had hij dat plezier in het leiden van een coalitie explicieter naar voren laten komen, dan zou dat zijn sterke kanten beter hebben geïllustreerd."
Los van al die kwaliteiten, zal het altijd voor zijn eigen rekening zijn dat hij gezwicht is voor de druk van de 'obsessieve' Tory-eurosceptici. Daarmee gaat hij de geschiedenis in. "Een van de grote mythes die door de Brexitpers in stand wordt gehouden is dat het referendum breed gedragen werd. Absolute kolder. Zelfs op de hoogtepunten van alle Europese controverses, stond de EU nauwelijks op de agenda van het Britse publiek. Het was een obsessie van een Westminster-congsi en hun supporters in de pers."
Hoe de Liberaal-Democraten terrein winnen
De strategie van de Liberaal-Democraten om te appelleren aan de 48 procent lijkt te werken. In onlangs gehouden herverkiezingen in (Bremain) kiesdistricten Witney en Richmond Park, vergrootte de partij haar electoraat met meer dan 20 procent.
In Richmond Park behaalde Sarah Olney een eclatante overwinning toen ze 23 procent van de stemmen afsnoepte van voormalig Tory Zac Goldsmith. Als de partij er net zo goed in slaagt Remain-zetels binnen te halen in gebieden waar de Conservatieven haar grootste tegenstander is, dan zou ze bij de volgende verkiezingen goed zijn voor 20 zetels. En dat zet de deur wagenwijd open naar een nieuwe coalitieregering.
Eerder dit jaar suggereerde Farron al dat hij bereid is om met de Liberaal-Democraten opnieuw een coalitieregering te vormen that als de gelegheid zich voordoet. Ondanks het electorale pak slaag dat de partij kreeg voor haar rol in de vorige coalitieregering.
Clegg herhaalde de opmerkingen van zijn opvolger dat de partij de plicht heeft om te regeren zodra de kans zich voordoet.
"Ik vind dat Tim gelijk heeft: in de politiek gaat er niet om stenen naar je tegenstander te gooien, het gaat om dingen voor elkaar krijgen. Als je de kans hebt om iets voor elkaar te krijgen, dan moet je dat doen."
"Politiek is niet academisch. Het is een ouderwets robbertje vechten met als hoofdprijs dat je de wereld ten goede kunt veranderen. Je kunt dat alleen voor elkaar krijgen als je niet bang bent voor vuile handen en om je macht te gebruiken. Het zou stom zijn als Tim die ambitie uitsluit."
"Progressieve alliantie" is momenteel een hype binnen de Britse politiek. Nu Labour niet in staat lijkt om een volgende regering te vormen, kijken sommigen naar samenwerking met linkse partijen om te voorkomen dat May's partij de macht behoudt. Dit zou betekenen dat sommige partijen in bepaalde kiesdistricten opzij zouden moeten stappen een andere 'progressieve' partij aan de zetel te helpen."
"Er is een chronische behoefte aan niet-conservatieve partijen die de huidige regering controleren en verantwoordelijk houden. Zeker omdat de regering slechts steun heeft van een kwart van de bevolking", aldus Clegg. "Maar hoe die samenwerking tot stand zou moeten komen, vind ik veel moeilijker te voorspellen."
"Vreemd genoeg vind ik dat het niet aan de Liberaal-Democraten is om een progressieve alliantie te vormen, maar aan de Labour partij. Pas wanneer dat muntje daar valt, kunnen ze onder het huidige gesternte aan de macht komen. Zolang de Schotse nationalisten het in Schotland voor het zeggen hebben, zal Labour nooit opnieuw kunnen winnen. Labour moet goed bij zichzelf te rade gaan en zich afvragen waarvoor ze in de politiek zit. Labour zal nooit meer de macht kunnen uitoefenen, zonder die opnieuw te delen."
"Pas wanneer Labour dat snapt, wat ze nu duidelijk niet doen, kan er gepraat worden."
Het leek erop dat Clegg de politiek vaarwel zou zeggen toen zijn partij instortte. Hij leek uitgeblust en verslagen toen hij zijn aftreden bekend maakte, maar hij gelooft dat het fout zou zijn om "vroegtijdig ervandoor te gaan." Er is een grote kans dat dit zijn laatste periode als parlementslid is, hoewel het nog niet bekend is of hij zich verkiesbaar stelt bij de volgende verkiezingen.
"Ik was 11 jaar parlementslid en zit al veel langer in de politiek. Maar ik word 50, wil ik nog verder in de politiek?"'
"Ik zal het mijn partij als eerste laten weten wanneer ik het antwoord daarop heb."
"Voor nu ben ik blij met de rol die ik speel en zoals ik die gespeeld heb in de verkiezing van Richmond en in het herstel van de Liberaal-Democraten. Het belangrijkste is dat ik me uitspreek voor een liberaal, internationaal georiënteerd Verenigd Koninkrijk. Een land waarvan ik denk dat het nu zwaar onder vuur ligt. Ik ben blij daarin iets te kunnen betekenen."
